• De Onderzoeksagenda 2008-2012 omvat vijf onderzoeksprogramma’s en 60 projecten, gericht op collectiemanagement. Hun samenbindende factor is ‘waardering’.

    Ga verder >
  • Programma

    Waarde en waardering

    Ontwikkeling van methoden en technieken om de waarde en waardering van cultureel erfgoed te objectiveren.

    meer info >

    Onder ‘waarderen’ in relatie tot erfgoed verstaan we: het doen van beargumenteerde en verifieerbare uitspraken over de waarde van een object of (deel)collectie, aan de hand van een vraagstelling, met vooraf vastgestelde en gedefinieerde criteria, binnen een passend referentiekader en voor bepaalde belanghebbenden.

    Dit expliciteren van toegekende waarde is noodzakelijk om richting te geven aan behoud, ontwikkeling en gebruik en om maatschappelijk draagvlak voor erfgoed te laten ontstaan. Want wie bepaalt de waarde van de collectie nu de 'expert' niet meer geldt als de enige autoriteit? Hoe waardeer je een object of een collectie als een objectief meetbare waarde ontbreekt? Hoe zorg je voor voldoende maatschappelijk draagvlak in een tijd waarin de culturele sector onder druk staat?

    Bewust maken

    Het programma Waarde en waardering had tot doel om de verschillende spelers in het erfgoedveld – eigenaren, beheerders, beleidsmakers, bestuurders en financiers – bewust te maken van het belang van (niet-financiële) waarde en waardering van cultureel erfgoed, én om methoden en technieken te ontwikkelen om waarde toe te kennen aan objecten en collecties. Omdat waardering is gebaat bij een brede, interdisciplinaire benadering, lag nadruk op dialoog en samenwerking met externe partners. In nauw overleg met de museumwereld is een nieuwe systematiek ontwikkeld om het proces van waardetoekenning te vergemakkelijken. Dit heeft geresulteerd in de publicatie Op de museale weegschaal: collectiewaardering in zes stappen.

    Zelf waarderen

    Deze praktische handreiking loodst de gebruiker stap voor stap door het waarderingsproces heen en resulteert in een beschrijving van betekenis, een waarderangorde of -groepering of een investeringsplan. Met argumenten is aan anderen uit te leggen wat de waarde van een object of (deel)collectie is en waarom. Dit helpt bij het nemen van beslissingen over ingrepen, om conflicterende belangen bespreekbaar en verhalen achter de collectie toegankelijk te maken.

     

  • Programma

    Toegankelijkheid

    Onderzoek naar de effectiviteit van methoden en middelen om erfgoed en aanverwante kennis online toegankelijk te maken.

    meer info >

    Omdat mensen en middelen in musea over het algemeen niet talrijk zijn, vormen de nieuwe media een verleidelijk alternatief voor de traditionele analoge publieksbegeleiders. Maar werken ze even goed of beter dan zaalteksten, rondleidingen of audiotours?

    Sorteren sommige toepassingen meer effect dan andere? Zijn er toepassingen die daadwerkelijk meer bezoekers genereren en zo ja, welke?

    Effectiviteit

    Het programma Toegankelijkheid richtte zich op de effectiviteit van virtuele middelen om erfgoed zichtbaar te maken en om nieuwe publieksgroepen te interesseren. Daarbij valt te denken aan app’s, 3D- en AR-technieken, maar ook aan sociale media als Facebook en YouTube. Maar welke te kiezen uit de overrompelende hoeveelheid nieuwe technieken?

    Inzicht 

    Om collectiebeheerders inzicht te geven in de ontwikkelingen en mogelijkheden van nieuwe media (en de instellingen die bij de ontwikkeling van toepassingen kunnen helpen), voerde de RCE een inventarisatie uit. Daarbij is getracht in kaart te brengen welke toepassingen voor welke doelstelling het meest effectief zijn, zowel inhoudelijk als in het genereren van bezoekers. De projecten waarin deze vragen werden getoetst, zijn divers van aard:

    • Conservering van twee textielkunstobjecten met polypropyleen. In dit project zijn zowel de praktische toepasbaarheid van conserveringskennis over polypropyleen getoetst, als de restauratie van polypropyleen voor educatieve doeleinden vastgelegd en is het restauratiedossier online gezet. Hierdoor zijn zowel het object als de gegevens permanent toegankelijk voor raadpleging door collectiebeheerders en restauratoren.
    • Imago revisited: onderzoek van twee installaties in een casestudy met gebruikmaking van good practices (ontwikkeld tijdens het project Inside Installations) ten aanzien van het dagelijks en lange termijn beheer van complexe (multimedia)installaties.
    • Genereren en delen van kennis online over de conservering van hedendaagse kunst in het tweejarige Europese project PRACTICs door musea, instituten en universiteiten. Daaraan verbonden was een publiekstest van de film Installation Art: Who Cares? als educatief middel, om te onderzoeken in hoeverre bezoekers ‘een kijkje achter de schermen’ waarderen.
    • Het CARTA-project, een inventarisatie van documentatieprojecten en documentatiesystemen waarmee onderzoeksresultaten aan locaties en kunstwerken worden gekoppeld.
    • Inventarisatie van het functioneren van twee thematische netwerken (INCCA Education en Postdoc Network) binnen INCCA.
    • Archivering van de website met alle gegevens van het project Inside Installations, the preservation and presentation of Installation Art (2004-2007), onderzoek naar en de herinstallatie en documentatie van 33 complexe multimediainstallaties.
    • Deelname van de RCE als onderzoekspartner in de pilot van de MuseumApp, waarbij de effectiviteit van de app voor erfgoedinstellingen werd onderzocht.
    • Ontwikkeling van een handreiking ter vergroting van de effectiviteit van museale instellingen online.

     

  • Programma

    Object in context

    Verrijking van het object in zijn context aan de hand van technische kunstgeschiedenis en onderzoek, ten behoeve van conservering en restauratie. 

    meer info >

    Objecten die ons uit het verleden zijn overgeleverd, kunnen een verhaal vertellen over hun ontstaansgeschiedenis en hoe ze door de tijd veranderen.

    Het programma Object in context maakte zulke verhalen zichtbaar door onderzoek naar het materiële object en zijn contextuele aanwijzingen. Daarnaast richtte het programma zich op vragen omtrent restauratie en conservering voor een waaier van objecten, van de klassieke oudheid tot en met hedendaagse kunst, van schilderijen en textiel tot en met metaal en plastics.

    CSI

    In Object in Context speuren chemisch-analytisch onderzoekers als forensisch specialisten naar oorzaak en gevolg. Naast een scherp oog voor detail beschikken zij over een onderzoekslaboratorium en technologische methoden die sporen tot op moleculair niveau zichtbaar kunnen maken. Hoewel analytisch onderzoek veelal de basis voor het onderzoek vormde, werd samenwerking met andere disciplines, zoals kunst- en cultuurgeschiedenis, steeds gezocht.

    Alpha meets beta

    Verbindende schakel tussen de vele projecten in Object in Context is de vraag in hoeverre veroudering als acceptabel wordt beschouwd. Die acceptatiegrens is subjectief en niet alleen vanuit materiaaltechnische perspectief te beschouwen. Daarom is in meerdere projecten van het programma ‘perceptie van het oppervlak’ als centraal thema uitgewerkt. Hierin wordt het wetenschappelijke ‘kijken’ met behulp van apparatuur gekoppeld aan de ‘subjectieve’ menselijke blik.

    Download hier de uitgebreide inleiding op het programma Object in Context, inclusief een introductie van de projecten, in PDF.

     

  • Project

    Europese samenwerking op het gebied van conservering en restauratie van cultureel erfgoed.

  • Project

    Vervaardiging, consolidatie, reiniging en gebruik van gipsafgietsels, -modellen en -objecten.

  • Project

    Reiniging van ongeverniste schilderijoppervlakken uit de 20e eeuw.

  • Project

    De schildermethoden van Rembrandt-leerling Govert Flinck.

  • Project

    Kunstenaarsinterviews als onmisbare bron van informatie voor de conservering van hedendaagse kunst.

  • Project

    Inventarisatie van schades en probleemsituaties van kunstwerken die zich in de openbare ruimte bevinden.

  • Project

    Onderzoek naar toepassing van natuurlijke kleurstoffen op textiel en meubels.

  • Project

    New Strategies in the Conservation of Contemporary Art.

  • Project

    Onderzoek naar de degradatie en restauratie van kunststoffen.

  • Project

    Het behoud van kunstwerken van celluloseacetaat, onderzocht in een casestudy van twee kunstwerken.

  • Project

    Degradatie van polyurethaan-(PUR)-elastomeren: onderzoek naar eigenschappen, degradatie en conserveringsbehandelingen.

  • Project

    Onderzoek naar de restauratie van kunstwerken van gebroken transparant onverzadigd polyester en polymethylmethacrylaat.

  • Project

    Preservation Of Plastic ARTefacts in museum collections.

  • Project

    Invloed van objectieve en subjectieve aspecten bij besluitvorming over het schoonmaken van objecten.

  • Project

    Onderzoek naar archeologische en historische (gebruiks)voorwerpen. 

  • Project

    Maakwijze en conservering van archeologische metalen.

  • Project

    Herkomst van rode granaten in vroegmiddeleeuwse juwelen in Nederland.

    In veel vroegmiddeleeuwse juwelen, gevonden in de vier windstreken van het huidige Nederland, is granaat verwerkt. Uit onderzoek naar de chemische samenstelling blijkt, dat dit mineraal meestal in India gedolven was.

    Meetpunten op fibula2

    Meetpunten op fibula

    Kledingaccessoires van de elite in de vroege middeleeuwen, zoals riemgespen en fibulae (mantelspelden), waren vaak rijk versierd met zogenoemd cloisonné-inlegwerk. Daarbij zijn plakjes granaat – een rode half-edelsteen – ingelegd in een celstructuur die vaak werd gemaakt van dunne gouden wandjes.

    Herkomst rode granaten

    Er werd gebruik gemaakt van verschillende soorten rode granaten, waaronder almandien en pyroop, die op basis van hun chemische samenstelling kunnen worden onderverdeeld naar herkomst. Doel van het onderzoek was te bepalen of de verschillende materialen te koppelen zijn aan verschillende delen en invloedssferen van Nederland in de vroege middeleeuwen: het westen (Engelse invloed), zuiden (Franken), noorden (Friezen) en oosten (invloed van het Rijnland).

    PIXE-techniek

    Met bij de RCE beschikbare onderzoekstechnieken kon worden vastgesteld dat de juwelen daadwerkelijk met almandien en pyropen zijn ingelegd. Voor de herkomstbepaling was analyse noodzakelijk met de zogenaamde PIXE-techniek, bij de deeltjesversneller van het C2RMF (Centre de recherche et de restauration des musées de France) in Parijs. Aan de hand van de uitkomsten van deze analyse konden de steentjes inderdaad in verschillende groepen worden verdeeld.

    Almandien

    Van de grootste groep steentjes, in de meeste objecten in de meerderheid, blijkt de samenstelling overeen te komen met almandien uit Rajastan in India. In veel juwelen komen ook enkele almandienen voor van een ander type dat onder meer wordt gevonden in India, Sri Lanka, Madagaskar en Oost-Afrika. 
    Twee fibulae uit het gebied van de Friezen blijken met pyropen te zijn ingelegd: de één met chroomhoudend pyropen, waarschijnlijk uit Bohemen, de ander met steentjes die vermoedelijk uit Portugal afkomstig zijn. Maar in het Friese gebied zijn ook fibulae en gespen met almandien aangetroffen, zoals de beroemde fibula van Wijnaldum.

    Grafveld Rhenen

    Een ander project waarbij rode granaten zijn onderzocht was Reviving Rhenen. Het rijengrafveld van Rhenen werd al in 1951 opgegraven, maar tot nu toe waren de gegevens onbekend en daardoor ook onbereikbaar voor zowel wetenschappers als publiek. De doelstelling van het project 'Reviving Rhenen' was het publiceren van deze gegevens in een catalogus van het vroegmiddeleeuwse grafveld.

    Textiel

    Op de gespen, fibulae, wapens en werktuigen uit de graven zijn honderden kleine stukjes textiel bewaard gebleven. Ook dit is door de  RCE onderzocht. De vezels hebben een bruin tot zwart uiterlijk en sommige zijn, door kopercorrosie, groen gekleurd. We weten echter dat textiel uit die tijd in veel gevallen geverfd was. Om de oorspronkelijke kleur te achterhalen is van vijftien vezels en weefsels een monster genomen, dat is onderzocht met Energy dispersive X-ray spectrometry in een scanning elektronenmicroscoop (SEM-EDX) en hogedruk-vloeistofchromatografie (HPLC).

    Publicaties

    IJssennagger, N., L. Megens en A. Willemsen, 'Van Wijnaldum tot Maastricht. Een onderzoek naar de herkomst van vroegmiddeleeuwse granaten', Madoc, tijdschrift voor de Middeleeuwen 27 (2013), 2, pp. 78-86.

    Huiskes, B., Eeuwige rust op de Donderberg. Een groot vroegmiddeleeuws grafveld bij Rhenen, Sidestone Press (Leiden), 2011.

    Wagner, A. en J. Ypey (red.), Das Gräberfeld auf dem Donderberg bei Rhenen, catalogus, Sidestone Press (Leiden), 2012.

    Joosten, I. en M.van Bommel, Door de wol geverfd, de oorspronkelijke kleuren van oud textiel, in RCE-tijdschrift No 3 2012, pp.26-28.

    Projectleiders

    Luc Megens, Ineke Joosten

    Teamleden

    Maarten van Bommel, Jan van Doesburg

    Partners

    Rijksmuseum van Oudheden, Leiden (projectleider: Annemarieke Willemsen); Fries Museum, Leeuwarden (Nelleke IJssenacher); Centre du Recherche et Restauration des Musées de France C2RMF, Parijs (T. Calligaro, Q. Lemasson, C. Pacheco); 

    Annemarieke Willems (RMO, Leiden); Bert Huiskens (Museum het Rondeel); Annet Wagner ( Archeomedia)

  • Project

    Makelij en herkomst van magnetische kanonnen, Delfts wit en een scheepslading halffabricaten.

  • Project

    Van Goghs werkwijze in de context van zijn tijd.

  • Project

    Onderzoek naar de ontstaansgeschiedenis van Mondriaans laatste werk.

  • Project

    Onderzoek naar de geschiedenis en toepassing van vroege synthetische kleurstoffen.

  • Project

    Oorzaken van watergevoelige olieverf op 20e-eeuwse schilderijen.

  • Programma

    Museometrie

    Kwantitatief onderzoek naar samenstelling, gebruik en beleid van museumcollecties.

    meer info >

    In de museumsector worden maatregelen en processen binnen collectiemanagement slechts beperkt geanalyseerd via cijfers en kengetallen. Als gevolg hiervan zijn beslissingen vaak gebaseerd op ‘gevoel’ of traditie.

    De afgelopen jaren zijn ad hoc kwantitatieve analyses uitgevoerd. Steeds opnieuw bleek het lastig om betrouwbaar cijfermateriaal te genereren.

    Structureel

    Ook bleek het aantal variabelen bij vergelijking tussen musea onderling een vrijwel onoverkomelijke drempel voor benchmarking (prestatiebeoordeling aan de hand van ijkpunten). De RCE koos daarom voor een structureel, meerjarig programma met als focus de cijfermatige benadering van onderzoeksvragen over collectiebeheer.

    EBM

    Binnen het programma Museometrieis kwantitatief onderzoek gedaan naar samenstelling, gebruik en benutting van museumcollecties. Uit feiten en cijfers die over museumcollecties werden verzameld (museometrie) zijn trends en ontwikkelingen gedestilleerd. De resulterende cijfers en analyses kwamen beschikbaar voor museumprofessionals en bestuurders met verantwoordelijkheid voor museumcollecties. Zij gebruiken kwantitatieve gegevens voor de vormgeving van divers beleid ten aanzien van deze collecties. Zo draagt museometrie bij aan evidence based management (EBM) in de museumsector.

    Projecten

    Projecten binnen dit programma omvatten:

    • De Bruikleenmonitor: een website die via een landkaart bruikleenstromen t.b.v. tentoonstellingen tussen musea (nationaal en internationaal) zichtbaar maakt; 
    • De Collectiebalans Moderne Kunst (CMBK), een statistisch analyse van de wijze waarop musea in Nederland van 1999 tot 2009 moderne kunst hebben verzameld. De database − met verwervingsgegevens van ca. 40 musea met een relevante collectie moderne kunst − maakt statistisch onderbouwde uitspraken mogelijk over het verzamelbeleid van de musea;
    • De Kunstenaarsindex 20e eeuw, waarin de belangrijkste kunstenaars zijn geïnventariseerd uit de periode 1870-heden;
    • Aanvulling en verificatie van beschikbare data over internationale collectiemobiliteit, toegankelijkheid en cultuurparticipatie, voortkomend uit de uitvoering van de Indemniteitsregeling;
    • Een inventarisatie en analyse van museumjaarverslagen.

     

  • Programma

    Collectie-risicomanagement

    Een gebruiksvriendelijke methode voor erfgoedbeheerders om zelf  risico’s te beoordelen en te beheersen.

    meer info >

    Het programma Collectie-risicomanagement (CRM) was gericht op de minimalisatie van waardeverlies op het raakvlak van behoud en gebruik. De bestaande CRM-methodiek is in verschillende situaties getest, uitgewerkt en vereenvoudigd, om deze binnen bereik te brengen van kleinere instellingen met beperkte tijd en middelen.

    Ter ondersteuning zijn nieuwe instrumenten ontwikkeld en is kennis − nodig om de diverse risico’s te kwantificeren − gegenereerd en in bruikbare vorm beschikbaar gesteld in een digitaal handboek. Het programma besloot met een internationale ‘risk meeting’.

    CRM

    Risicomanagement kijkt naar alle bedreigingen waaraan collecties bloot staan en combineert preventieve conservering, veiligheidszorg en facility management. Daarmee vormt het een volgende stap in de professionalisering van collectiebehoud en beheer. Met deze strategie worden de risico’s voor een collectie geïdentificeerd, geanalyseerd en geëvalueerd. Vervolgens kunnen ze worden vergeleken op basis van het verwachte waardeverlies in een periode (risicobeoordeling) en gerangschikt, om prioriteiten te bepalen voor maatregelen ter beperking van dit waardeverlies. Dit biedt de collectiebeheerder steun bij het nemen van weloverwogen en goed beargumenteerde keuzes over de inzet van de veelal beperkte middelen binnen collectiemanagement.

    Methodiek

    Binnen het CRM-programma is de methodiek in casestudies, cursussen en workshops getest, verder uitgewerkt en vereenvoudigd zodat ook kleinere instellingen met beperkte tijd, middelen en kennis inzicht in hun eigen situatie kunnen krijgen. Daartoe moest kennis, nodig om de verschillende risico’s te kwalificeren of te kwantificeren, worden gegenereerd en in bruikbare vorm beschikbaar gemaakt. Dit is in een aantal projecten binnen het programma gedaan. Ook de kennisontwikkeling voor en uitvoering van de Indemniteitsregeling viel binnen dit programma. Op het gebied van veiligheidsrisico’s en calamiteiten werd samengewerkt met het programma Veilig Erfgoed.

    Handboek

    Genoemde kennis en instrumenten zijn voor het grootste deel samengebracht in Het Digitale Handboek Collectie-risicomanagement. Dit beschrijft de methodiek stapsgewijs, biedt instrumenten om een risicoanalyse uit te voeren en ontsluit de beschikbare kennis over de tien belangrijkste schadefactoren. Op die manier is de gebruiker in staat om met een eigen team een risicoanalyse uit te voeren. Het Handboek helpt bij het formuleren van de juiste vragen voor externe deskundigen.

    Risicoanalyse

    Twee projecten binnen het programma hadden tot doel data te genereren ter ondersteuning van risicoscenario’s en ter bepaling van risicogrootten. Enerzijds werden kwantitatieve gegevens verzameld voor gebeurtenissen die tot waardeverlies kunnen leiden (schadefactoren brand, diefstal en vandalisme, fysieke krachten en water), anderzijds voor degradatieprocessen (schadefactoren klimaat, licht, fysieke krachten/trillingen en verontreiniging/lucht/stof). Verder is binnen het project Kosteneffectiviteit een model ontwikkeld voor het bepalen van kosteneffectiviteit van conserveringsmaatregelen.

    Papieronderzoek

    Ten slotte zocht het project Metamorfoze (Nationaal Programma voor het Behoud van het Papieren Erfgoed) naar oplossingen voor behoud en behandeling van originele papieren documenten. Het onderzoek richtte zich op autonoom verval zoals inktvraat, de (on)zin van luchtzuivering in depots en de ontwikkeling van een draagbaar instrument voor de directe bepaling van lichtgevoeligheid van objecten.

    Het programma CRM sloot in 2012 af met de bijeenkomst ‘Reducing Risks to Heritage’ in samenwerking met ICCROM en CCI.