print this page

Watergevoelige olieverf?!

Oorzaken van watergevoelige olieverf op 20e-eeuwse schilderijen.

Moderne, ongeverniste schilderijen kunnen gevoelig zijn voor vocht, wat een probleem is bij het verwijderen van vuil van het oppervlak. Dit project onderzocht de oorzaken.

OiC Watergevoelige verf, Jasper Johns.

Detail van Jasper Johns' 'Untitled 1964-'65', collectie Stedelijk Museum.

In de 20e eeuw werden schilderijen vaak niet gevernist, om het oppervlak van de verfpartijen en hun individuele optische kwaliteiten zoveel mogelijk tot hun recht te laten komen.

Problemen

Naast de natuurlijke veranderingen waaraan het oppervlak van deze schilderijen onderhevig zijn, zijn deze ook gevoelig voor vuilophoping, wat conservering van deze werken potentieel problematisch. Eenander groot probleem is het voorkomen van watergevoelige verfoppervlakken.

Vraag

Het project ontwikkelde zich vanuit een vraag die aan de RCE gesteld werd door Louise Wijnberg en Emily Froment van het Stedelijk Museum aan de RCE stelden over het werk van Jasper Johns, Untitled 1964-’65 uit 1965. Op het eerste gezicht leek er niets mis met de verf: goed gebonden olieverf, met mooie verzadigde kleuren. In dit werk bleken echter alle kleuren, met uitzondering van zwart en wit, gevoelig voor waterige oplossingen. Bij verwijdering van vuil met een wattenstaafje en saliva of water kwam verf mee.

Bekend

Bij nader onderzoek bleek dat dit probleem zeer bekend is bij restauratoren van moderne schilderijen; veel meer voorbeelden werden gevonden in gesprekken met restauratoren in binnen- en buitenland.

Onderzoek

In het project is bij diverse schilderijen onderzoek gedaan naar de oorzaken van de oplosmiddelgevoeligheid van de verf. Niet alleen bij werken van Jasper Johns, maar onder meer ook van Willem de Kooning en van Karel Appel in Nederlands collecties en bij werk van andere kunstenaars, onder wie Paula Rego en Francis Bacon. Dit leidde tot een meer fundamenteel onderzoek naar de relatie tot makelij van olieverf, veroudering en verandering van oppervlak.

Oorzaak

Uiteindelijk kon de watergevoeligheid bij Untitled 1964-’65 en verschillende andere werken worden verklaard uit de vorming van kristallen van magnesiumsulfaat, die als witte uitbloei aan het oppervlak zichtbaar zijn. De vondst hield verband met twee andere zaken. Ten eerste bevatten veel moderne olieverven het vulmiddel magnesiumcarbonaat. Ten tweede ontstond door de luchtvervuiling tussen 1950 en 1990 een hoge concentratie zwaveldioxide in de atmosfeer. Magnesiumcarbonaat-verven reageren met zwaveldioxide tot magnesiumsulfaat.

Meer onderzoek

De speciale en veelvoorkomende watergevoeligheid van verven die met ultramarijn zijn gemaakt, kon deels worden verklaard uit het feit dat ultramarijn een hydrofiel pigment is en de neiging heeft het bindmiddel te degraderen. Voor andere werken is watergevoeligheid nog niet goed verklaard; het onderzoek hiernaar gaat door. Hypothese hierbij is de aanwezigheid van het oppervlaktelaagje (‘mediumhuidje’), ook wel aangeduid als ‘patina’. Dit vaak fluorescerende en grijzige oppervlaktelaagje wordt veel gevonden op ongeverniste schilderijen en is vaak gevoelig voor verwijdering bij schoonmaak.

Showcase

Lees meer over het onderzoek in het artikel 'Pas op met water!' in de Showcases (via link rechterzijde) >>